Bir ürün arayüzünü değerlendirmeye aldığımız zaman, en önemli değerlendirme unsurlarından biri olan “kullanılabilirlik” kriterini görüyoruz. Kullanılabilirlik (usability) kriteri tasarımcılar ve yazılımcıların iş akışlarının büyük bölümünü kaplarken, ürün yöneticileri için asıl kaygı kullanışlılık ilkesinde oluyor. Her ne kadar ikisi aynı gibi görünse de, kullanılabilirlik ve kullanışlılık ilkeleri arasındaki nüans farklarının doğru dengesi, başarılı bir ürünün küçük sırrı da olabilir. Bu içerikte çok fazla tartışılan “kullanılabilirlik” kriterini ele alırken, bir de önemi zaman zaman ihmal edilen kullanışlılık ilkesine bakacağız. İkisinin arasındaki benzerlikler, farklar ve ince dengeyi de ele alarak hem tasarımcılar, hem yazılımcılar hem ürün yöneticileri için gerekli formülleri sağlayacağız.
Kullanılabilirlik (Usability) Nedir?
Bir şeyin ne kadar kullanılabilir olduğu, kullanışının ne kadar kolay olduğudur diyebiliriz. Yani kullanılabilirlik, kolay kullanım demektir. Hatta kullanılabilirlik = kolaylık dediğimizde bir hataya düşmeyiz. Arayüz tasarımlarında da kullanıcının aradığı şeyi kolay bir şekilde ve kısa sürede bulması, rahatlıkla sayfalar arasında dolaşması ve hızlıca etkileşime girmesi, kullanılabilirlik konusundaki başarıyı yansıtır.
Kullanışlılık (Usefulness) Nedir?
Kullanışlılık terimini tanımlarken daha çok “değer” kelimesi ile aklımızdakini somutlaştırıyoruz. Yani bir ürünün kullanışlılığı, kullanıcıya sunduğu değerle ölçülüyor. Bunun için kullanıcının bir ürünü satın alması ve günlük hayatında kullanması için bir değer sunması, hayatını daha kolay ya da daha kaliteli hale getirmesi lazım. Hatta kullanışlılık = fayda + kullanılabilirlik diyebiliriz. Kullanıcının bir ürünü faydalı görmesi ve ürünün de kolay kullanım sağlaması, ortaya kullanışlı bir ürün çıktığının indikatörüdür.
Kullanılabilirlik versus Kullanışlılık
Bir ürü düşünün. Hayatınızı daha da kolay hale getiriyor. Örneğin, bir zaman yönetimi uygulaması ile çalışırken işinize daha iyi odaklanabilir, gün sonunda hangi görev üzerine ne kadar zaman harcadığınızı tek panelde görebilirsiniz. Hatta bu uygulama bazen size su içmenizi de bildirimlerle hatırlatma gibi güzel bir özellik sağlar. Bu uygulama için kullanışlı diyebiliriz. Aynı zamanda uygulamanın kolay kullanımı olduğunu, yani kullanılabilir olduğunu da doğrudan kabul edebiliriz. Çünkü biliyoruz ki bu uygulama bilgisayarı yorsaydı, zaman yönetimini gözden geçirmeniz için birden fazla panel, çok fazla aşama gerektirseydi kullanımı epey zor olur, ilk safhada seçilmezdi.
Şimdi başka bir uygulamaya bakalım. Çok kolay bir arayüze sahip. Aradığımız her şey tek sayfada. Peki bu uygulama kolay bir kullanım sağlıyorsa, kullanışlıdır diyebilir miyiz? Hayır, çünkü kolay kullanım faydayı da peşi sıra getirmez. Örneğin, kullanılabilirlik testleri (usability tests) bazen kullanıcılardan geçer not alıyor. Arayüz ile etkileşime giren kullanıcılar, ürünü gayet kolay bir şekilde kullandıklarını ve aradıklarını hızlıca bulduklarını raporluyor. Ama canlıya çıktıktan sonra bu ürünü satın alan olmuyor. Çünkü kolay olsa da, insanların hayatlarına katacağı bir değeri sunmak için kullanılabilirlik kriterini sağlamıyor.
Kullanılabilirlik ve Kullanışlılık Benzerlikleri
Kullanılabilirlik ve kullanışlılık, yalnızca kelime kökü bakımından benzer değil elbette. Bir önceki senaryolarda gördüğümüz gibi, kullanılabilirlik ve kullanışlılığın benzerlik yönü, bir ürünün değer sunması için kolay da bir kullanımı zorunlu kılması. Yani bu ilkelerin benzerliği, kullanışlılığın (değer) kullanılabilirlikten (kolaylık) geçmesidir diyebiliriz.
Kullanılabilirlik ve Kullanışlılık Farkları
Kullanışlılık, kullanılabilirlikten geçiyor. Ancak tersini iddia etmek mümkün değil. Yani kullanılabilirliği sağlamak için kullanışlılık bir zorunluluk değil. Sade bir arayüz, basit ve hızlı etkileşim kullanılabilir bir ürün yani kolay bir deneyim sağlar. Ama ceteris paribus bu başarılı arayüz tasarımı ürünü kullanışlı, yani kullanıcı için değerli hale getirmekte tek başına yeterli değildir.
Kullanılabilirlik ve Kullanışlılık Arasındaki İdeal Denge
Peki kolay bir arayüz, ürünün faydalı olmadığının göstergesi midir? Kesinlikle hayır. Peki göz yoran, kalabalık, etkileşimi zor bir arayüz, değer sunmayan bir ürünün göstergesi midir? Ne evet, ne hayır.
Örneğin, bir dönem VHS ve Beta savaşları vardı. VHS burada kullanımı kolay bir arkadaşımızdı. Beta ise kullanımı daha zor olandı. Özellikler konusuna değinmeden önce savaşın kazananını açıklayalım: VHS… Her ne kadar ben ikisini kullanmasam da, o dönemleri yaşamış kişiler tüm popülerliğine karşın Beta’nın daha fazla özelliğe ve avantaja sahip olduğunu söylüyorlar. Yani burada Beta kolay kullanım konusunda da rakibi ile aynı kullanılabilirlik seviyesinde iş çıkarsaydı, belki bugün savaşın kazananı olarak Beta’yı ilan edebilirdik.
Bu örnekte de aslında aradığımız ideal kullanılabilirlik ve kullanışlılık dengesi yok. Bir ürün temel ve yan özellikleriyle optimum değeri sağlarken, doğru tasarım hamleleri ve yaratıcı çözümlerle de çok kolay bir kullanım ve eşsiz deneyimler sunabilir. İşte bizim aradığımız bu: kullanıcı için kolay bir arayüzle sunulan faydalı, değerli ve başarılı ürünler…
Kullanılabilirlik ve Kullanışlılık Farkı Bize Ne Öğretiyor?
Kullanılabilirlik ve kullanışlılık farkı, aslında hepimizin hayatlarında ilke edindiği, “ürünü ambalajına göre yargılama” mottosunu yeniden hatırlatıyor. Başarılı bir ürün için işe tasarımdan ziyade kullanıcının hayatına değer sağlamayı önceleyerek başlamanın, beyin fırtınaları arasında yol alan ürünlerin fayda limanına demirlemesi gerektiğini öğreniyoruz. Ancak bunu yaparken de kullanıcı gözünde değer ifade edebilmek için, eforsuz bir kullanımı kendimize rehber edinmemiz gerektiğini de… Özellikle de bir dönemlerin efsanesi VHS versus Beta da, hem ürün yöneticileri hem de tasarımcılar için ders niteliğinde. Bir diğer notumuz da, Deniz Albayrak’ın bu içerikte belirttiği gibi, kullanılabilirlik ve kullanışlılığı birbirine karıştırmamak da herkes için ödev olsun diyor, içeriğimizi burada sonlandırıyoruz. Daha fazlası için Brick Institute blog yazılarımıza göz atabilirsiniz.
